فارسیِ عربی، فارسیِ غربی

امیر هاشمی مقدم، پژوهشگر فرهنگی، در یادداشتی برای انصاف نیوز با عنوان «فارسیِ عربی، فارسیِ غربی» در پی درگذشت «عزت الله انتظامی» نوشت:

بامداد امروز، «عزت» سینمای ایران از دنیا رفت. بیشتر ایرانیان از دیدن فیلم‌های «آقای بازیگر» خاطرات خوبی دارند. من تنها یکبار ایشان را از نزدیک دیدم که آنجا هم خاطره بسیار خوشی برایم ماند.

سال 1386 بود که با همت چند تن از کارمندان خوش‌ذوق بنیاد سینمایی فارابی، «کانون فیلم تاریخ» بنیان نهاده شد و هر دو هفته یکبار، روزهای آدینه نشست پخش و بررسی یک فیلم تاریخی در محل موزه سینمای ایران (نزدیک تجریش) برگزار می‌شد. چون همان سال پایان‌نامه کارشناسی ارشدم با نام «بررسی انسان‌شناختی سینمای تاریخی ایران» را دفاع کردم، بنابراین به این کانون علاقمند بوده و از نخستین نشست تا واپسین نشست آن (که شوربختانه خیلی زود فرا رسید و عمر کوتاه این کانون به سر آمد)، در آن حضور می‌یافتم.

نخستین نشست این کانون درباره فیلم «ستارخان»، ساخته زنده‌یاد علی حاتمی بود و مهمان برنامه هم، زنده‌یاد عزت‌الله انتظامی بود. پس از پخش فیلم و سخنان کارشناسان، نوبت به بیان دیدگاه باشندگان یا همان حاضران رسید. بانویی جوان پشت جایگاه قرار گرفت و همینطور که سخن می‌گفت (که موضوع سخنانش یادم نیست)، واژه‌های انگلیسی فراوانی هم به کار می‌برد که نیازی نبود. اما از همه شگفت‌تر، به کار بردن اصطلاح «فیلم‌های بلک اند وایت» بود. این شیوه سخن گفتن واکنش مرا در پی داشت که به‌عنوان نفر بعدی، پشت میکروفون جای گرفته و شرح بدهم که بیشتر کسانی که به سینمای تاریخی علاقمندند، به تاریخ و بنابراین تمدن و فرهنگ و ادب هم علاقه دارند. چرا برخی این همه واژه‌های انگلیسی که برابرنهاده فارسی دارند، به کار می‌برند؟ یعنی واقعا نمی‌شود به جای «بلک اند وایت»، «سیاه و سفید» به کار برد؟

سخنم که به اینجا رسید، زنده‌یاد عزت‌الله انتظامی که صندلی‌اش تقریبا نزدیک میکروفون بود، به نشانه تایید و با لبخند، سرش را تکان داد و جزو نخستین کسانی بود که با دست زدن، تشویقم کرد.

اما پس از سخنان من، مردی جوان در مقام دفاع از آن بانو بر آمد و به امثال من خرده گرفت که چرا در برابر چند هزار واژه عربی در زبان فارسی، واکنش نشان نمی‌دهیم؟ و من که پاسخ دادم اگر زبان عربی اکنون بخش زیادی از واژگان زبان فارسی را گرفته، آیا دلیل می‌شود برای اجازه ورود دادن به واژه‌های دیگر زبان‌ها که خودمان برابرنهاده‌اش را در فارسی دارد؟

در واقع آنگونه که داریوش آشوری در کتاب «بازاندیشی زبان فارسی» می‌نویسد، زبان فارسی در سده‌های چهارم و پنجم شکوفا بود و بیش از پنج درصد واژه‌های عربی نداشت. اما از نیمه سده پنجم این کاربرد واژه‌های عربی برای فضل‌فروشی کاتبان و ادبیان فزونی گرفت (صص: 20-19).

اکنون همین فضل‌فروشی، با کاربرد واژه‌های انگلیسی در میان برخی از نویسندگان و سخنرانان و مدعیان مُد شده است. آن هم واژه‌هایی که فارسی‌اش بسیار پر کاربرد است. شاید نمونه «بلک اند وایت» بسیار استثنایی باشد، اما اگر چاره‌ای نیندیشیم، شاید روزی کاربرد «سیاه و سفید» استثنایی شود. برای نمونه اکنون در دانش گردشگری در ایران (که چند سالی است مرا هم به خود مشغول داشته)، این وضع بسیار چشمگیر است. برخی حتی برای واژه‌هایی همچون گردشگری هم «توریسم» را به کار می‌برند. و همین است که بسیاری به خود زحمت یافتن برابرنهاده‌های فارسی اصطلاحات این دانش را نداده، و بنابراین اگر کسی بخواهد برابرنهاده فارسی یک اصطلاح را به کار ببرد، سلیقه‌ای عمل کرده و هرج و مرجی در این زمینه به وجود می‌آید. نمونه‌اش، اصطلاح «اکوتوریسم» است که بسیاری به همین شکل به کار می‌برند و برخی هم به جای آن، «گردشگری پایدار»، «بوم‌گردی»، «طبیعت‌گردی» و… . توجیه آنانی که خود واژه اکوتوریسم را به همین شکل به کار می‌برند این است که هیچ‌یک از برابرنهاده‌های فارسی، معنای کامل این شیوه از گردشگری را نمی‌رساند. چرا که در این شیوه، به طبیعت، مردم بومی و فرهنگ‌شان و… احترام گذاشته می‌شود و گردشگر تلاش دارد کمترین پیامد منفی را بر محیط داشته باشد. این گروه توجه ندارند که اصولا همه این موارد در خود اصطلاح انگلیسی «اکو» هم نهفته نیست؛ بلکه کارشناسان انگلیسی‌زبان به‌صورت قراردادی به این نتیجه رسیده‌اند که برای چنین شیوه‌ای از گردشگری، اصطلاح اکوتوریسم را به کار ببرند.

به کار بردن واژه‌های فارسی و دوری گزیدن از اصطلاحات بیگانه غیرضروری، کمی نیازمند حس میهن‌دوستی و علاقمندی به زبان ملی و رسمی است. چیزی که در ترکیه (که حتی برای بسیاری از واژه‌های عربی پرکاربرد هم جایگزین ترکی ساخته، و در همه ادارات و کتابهای درسی و… واژه‌های تازه‌ساز را به کار می‌برند) به فراوانی می‌بینم، اما جای خالی‌اش در ایران شدیدا احساس می‌شود.

انتهای پیام