هفت آیین ویژه نوروزی مشهدها

رضا سلیمان نوری، كارشناس ارشد ايرانشناسي و خراسان پژوه در یادداشتی برای انصاف نیوز نوشت:
هر سال با فرارسیدن نوروز موجی از رسوم و آیین‌های در آستانه فراموشی زنده می‌شود. رسم و رسوماتی که هر چند تنها یک بار در سال اجرایی می‌شوند اما از آنچنان اهمیتی برای ایرانیان برخوردار هستند که همیشه از چندی قبل از رسیدن زمان اجرای آنها تلاش برای بهبود آنها را در دستور کار خود قرار می‌دهند. برخی از این رسوم ریشه در ادیان جامعه، برخی نشات گرفته از گستره جفرافیایی آن و دسته‌ای هم سرچشمه‌ای چندگانه دارند. اهالی قدیم مشهد نیز خرده فرهنگ نوروزی خاصی دارند. آداب و رسومی زیبایی که امروزه یا به دست فراموشی سپرده شده یا کمتر دیده می‌ شوند. برای اینکه تنها ادعا نکرده باشیم در ذیل برخی از رسم نوروزی ساکنان قدیمی مشهد را معرفی می‌کنیم.

جایی بهتر از سفره 7 سین

برترین و نخستین اختلاف نوروز مشهدی‌ها با آیین رسمی نوروز در همان نحوه مواجهه با لحظات تحویل سال نو رقم می‌خورد. هر چند مشهدی‌های اصیل برای سفره هفت سین همچون تمام ساکنان فلات ایران اهمیت ویژه‌ای قائل هستند اما این سفره به هنگام تحویل سال نو اختصاص به کودکان نابالغ و زنان خانواده داشته و مردان خانواده مکانی بهتر از پای این سفره برای تحویل سال می‌شناسند. آن مکان جایی جز صحن و بارگاه ملک پاسبان امام رضا (ع) نیست. براساس یک سنت کهن مردان خانواده‌های قدیمی مشهد ساعاتی چند به آغاز سال، خانه را ترک و در صحن و بارگاه امام هشتم (ع) تجمع می‌کنند تا سال را خدمت آن حضرت تحویل کنند. این امر حتی پسران نورس خانواده را نیز در بر می‌گیرد به عبارت بهتر براساس این رسم کهن هنگام تحویل سال در هر ساعتی از شبانه روز که باشد در کنار سفره هفت سین مشهدی‌های اصیل کسی جز زنان، کودکان نابالغ و از کار افتادگان حاضر نیست.

غروب و طلوع نور

تحویل سال نو در بارگاه امام هشتم(ع) نیز دارای آیین‌های خاصی است که در نوع خود بی نظیر است. یکی از مهمترین این آیین‌ها نواختن آهنگ تحویل سال از نقارخانه حضرتی به منظور اعلام بشارت تحویل سال است. دیگر آیین این مراسم که چند سالی است به صورت نیم بند اجرا می‌شود، خاموش و روشن کردن تمامی چراغ‌های مجموعه حرم رضوی در لحظه تحویل سال است. درست ثانیه تحویل سال کل چراغ‌های حرم مطهر خاموش می شد و با تحویل سال روشن می‌گردید. این لحظه در سال‌هایی که تحویل سال در ساعات شب قرار می‌گرفت از شکوه ویژه‌ای برخوردار بود به نحوی که بعد از یک تاریکی مطلق و همزمان با آغاز سال جدید روشنی طلوع می کرد. البته این رسم در سال‌هایی که نوروز هم زمان با محرم و صفر می شد یا سال تحویل با وقوع مصیبتی بر اهل بیت (ع)متقارن بود، اجرا نمی‌شد. در حال حاضر نیز این رسم به صورت محدود و در داخل رواق مشرف به ضریح مقدس اجرا می‌شود.

عیدی امام رضا(ع)

یکی دیگر از بخش‌های آیین کهن نوروری مردم مشهد گرفتن عیدی از حضرت رضا (ع) است. مشهدی‌های قدیم برای تحقق این امر از چند روز قبل از سال نو تا دقایق و لحظات قبل از تحویل سال به هنگام عبور از اطراف چهارحوض قرار گرفته در چهارگوشه سقاخانه اسماعیل طلای صحن عتیق یا انقلاب سکه‌های پول خرد موجود در جیب خود را درون حوض‌ها می‌ریختند. این پول‌ها تا لحظه تحویل سال نو در کف حوض قرار داشت و کسی به آنها دست نمی‌زد اما به محض اعلام ورود به سال جدید همگان برای رسیدن به یکی از این سکه‌ها به تکاپو می افتادند . دلیل این جنب و جوش و تلاش برای به دست آوردن لااقل یکی از این سکه‌ها تصور خاص ایشان درباره آنها بود که سکه‌های افتاده در حوض را عیدی امام رضا (ع) می‌دانستند. نکنه مهم اینکه سکه‌ها از آب گرفته شده قرب ویژه‌ای در نزد مردم داشت به نحوی که تلاش می‌کردند آنها را تا آخرسال به عنوان برکت جیب همراه خود داشته باشند. در سال‌های اخیر و پس از تخریب حوض های اطراف سقاخانه صحن انقلاب، حوض صحن آزادی محل دریافت عیدی امام رضا(ع) شده است.

آسیاب به نوبت

مشهدی‌ها اصیل پس از تحویل سال در حرم و برای بازگشت به منزل نیز آیین خاص خود دارند.آنان در این هنگام هرکدام مقداری سبزی تازه و یا نان به عنوان برکت خانه خریداری کرده و با در دست داشتن آن پا به خانه می‌گذارد. البته مردان جوان خانواده هنگامی با نان یا سبزی وارد خانه می‌شوند که از حضور نان‌آور اصلی خانواده در خانه مطمئن شده باشند و عملی غیر از این را بدشگون می‌دانند.

آش رشته به جای ماهی پلو

دیگر رسم خاص مشهدی‌های قدیم در نخستین روز سال به غذای ویژه این روز اختصاص داشت. همان‌گونه که می‌دانید در اغلب مناطق ایران سبزی پلو و یا ماهی پلو نخستین وعده غذایی سال جدید شناخته می‌شود اما کدبانوهای اصیل مشهدی غذای دیگری را برای این وعده غذایی تهیه می کردند. این غذا آش رشته بود. آنان معتقد بودند که جوشیدن رشته و حبوبات غذا در هنگام تحویل سال شگون داشته و باعث نزول برکت به خانه‌ای می‌شود که آش بر روی اجاق آن در حال پختن است. البته این رسم هم اکنون نیز از سوی خانواده های با ریشه مشهدی به اجرا گذاشته می‌شود.

اول رفتگان بعد زندگان

دیگر رسم قابل توجه مشهدی‌ها در نخستین روز سال جدید به نحوه انجام دید و بازدیدهای نوروزی باز می گردد. مشهدی‌های قدیم عادت داشتند که پس از زیارت امام رضا(ع) در لحظات سال تحویل و سپس آوردن نان یا سبزی به عنوان نماد ورود برکت به زندگی،نخستین دیدار سالانه را به اهل قبور اختصاص دهند. این امر البته مشابه‌هایی در سایر نقاط کشور دارد اما اختلاف تجدید دیدار مشهدی‌های قدیم و اهل قبور در نخستین روز سال جدید با ساکنان سایر نقاط کشور در این است که رسمی همگانی بود و تمامی خانواده‌ها نه فقط کسانی که در سال گذشته عزیزی را از دست داده بودند به زیارت اهل قبور می‌رفتند. آنان معتقد بودند که با این عمل، دعای خیر اموات در تمامی سال همراه خود و خانواده‌شان خواهدبود. ناگفته نماند که هنوز هم بسیاری از خانواده‌های قدیمی مشهد این رسم را در نخستین روز سال به اجرا گذاشته و پس از رفتن به آرامستان‌هایی چون بهشت ثامن الائمه(ع)، خواجه ربیع، خواجه اباصلت و یا بهشت رضا راهی خانه بزرگ فامیل می‌شوند.

سیزده به سبک مشهدی

برای حسن ختام این مطلب بد ندیدم که اشاره‌ای به مکان‌های گذران روز سیزده مشهدی‌های قدیم داشته باشم. خیلی از مشهدی‌ها که پس از لحظات تحویل سال جدید به دلیل ازدحام زائر امکان زیارت حرم مطهر را پیدا نکرده‌اند، این روز را بهترین زمان برای انجام یک زیارت کامل و خلوت کردن با امام خود می‌پندارند و بر این اساس باید گفت که حرم رضوی نخستین مکان گذران روز سیزده مشهدی‌های قدیم است. البته این بدان معنی نیست که اهالی قدیم مشهد اهل تفریح نبوده و در این روز به کوه و بیابان و سبزه نمی‌زنند. طرقبه، شاندیز، گلستان، جاغرق و پارک جنگلی وکیل آباد عمده مکان هایی است که مشهدی‌های کنونی برای در کردن سیزده شان آنها را انتخاب می‌کنند. البته کمی قدیمی تر پارک ملت و پیش از آن کوهسنگی و کمی قدیمی‌تر از آن باغ ملی این جایگاه را داشتند. سرانجام اینکه بر اساس مدارک موجود نخستین محل اجتماع سیزده مشهدی ها که هنوز هم تاحد زیادی هویت خود را حفظ کرده و حتی برخی مشهدی‌های قدیم که صبح سیزده را به زیارت گذرانده‌اند در عصر این روز برای در کردن سیزده بدان مراجعه می‌کنند، پارک دانش واقع در انتهای خیابان دانش و نرسیده به فلکه 17 شهریور است.‌ مکانی که در سال‌های اولیه سده معاصر پشت باروی شهر قرار داشته و به دلیل کاشت میوه‌هایی چون خربزه و هندوانه و صیفی‌جاتی چون بادمجان و کدو در اطرف آن به جالیز معروف بود.

انتهای پیام