خسارت بناهای میراث فرهنگی از سوانح طبیعی در دهه گذشته
فرهاد بنی زمان، کارشناس مدیریت ریسک و بحران، انصاف نیوز:
مرور و بررسی خسارت بناهای میراث فرهنگی از سوانح طبیعی در دهه گذشته
مقدمه
بناهای میراث فرهنگی موجود در ایران از اهمیت والا و جایگاه خاصی در بین کشورهای منطقه و جهان برخوردار هستند. در این راستا با توجه به اینکه کشور ما در موقعیت جغرافیایی خاصی قرار دارد، علاوه بر زلزله‌خیز بودن و خشکسالی‌ها، باران‌های موسمی و سیلاب‌های ناشی از آن بیشتر بناها از جمله ابنیه و آثار تاریخی را تهدید می‌کند.
در دهه‌های گذشته وقوع انواع سوانح طبیعی در مناطق مختلف کشور توانسته است خسارت‌های قابل توجه و غیرقابل جبرانی به بناهای تاریخی به جامانده از قرن‌های گذشته وارد آورد. در این میان برخی از حوادث مانند زلزله و سیل نقش بیشتری در آسیب‌پذیری این گونه آثار داشته‌اند. در این مقاله سعی شده است تا با معرفی نمونه‌هایی از مهم‌ترین تخریب‌های صورت گرفته (در داخل و خارج کشور)، به بررسی اثرات سوء بلایای طبیعی بر ابنیه تاریخی در دهه گذشته پرداخته شود.
نمونه هایی از تخریب میراث فرهنگی و بناهای تاریخی در کشورهای دنیا بر اثر حوادث طبیعی
سیل شهر آیوتاهایا؛ تایلند
سیلاب‌های شدید در اواسط ماه جولای سال 2011، شهر تاریخی «آیوتاهایا» (دومین پایتخت پادشاهی تایلند) را زیر آب برد. بر اثر این سیل شدید دیواره‌ها‌ی محافظی که بر روی جزیره‌ای در رودخانه چائو واقع شده بودند دیگر نتوانستند در برابر ارتفاع فزاینده سیل مقاومت کنند و بخش اعظمی از شهر تاریخی آیوتاهایا در زیر آب قرار گرفت. گزارش‌ها حاکي از آن بود که معبد بودايي ۴۰۰ ساله «چاي واتانارام» در این شهر به دليل نفوذ آب به داخل آن، دچار آسیب‌های جدی شد.
وقوع این رویداد مقامات تایلند را واداشت تا تلاش‌های زیادی را برای حفاظت از اين شهر تاريخي که در فهرست ميراث جهاني نيز ثبت شده انجام دهند.
زمین‌لرزه شهر تاریخی لاکویلا؛ ایتالیا
در ۶ آوریل ۲۰۰۹ میلادی، زمین‌لرزه‌ای به شدت 6.3 ریشتر مناطق مرکزی ایتالیا را لرزاند. بر اثر این زمین‌لرزه که کانون آن شهر تاریخی لاکویلا بود، محله تاریخی شهر لاکویلا به کلی ویران شد.
در این زلزله علاوه بر خسارت‌های انسانی که به کشته شدن دست کم ۲۹۵ نفر انجامید، تخریب‌های بسیار زیادی در حوزه میراث فرهنگی و به تبع آن گردشگری به جای ماند. در اثر این زمین‌لرزه به کلیساها، قصرهای سلطنتی به جای مانده از امپراطوری رم و ساختمان‌های به جای مانده از قرن دهم تا پانزدهم میلادی که به دلیل معماری منحصر به فرد خود و نقاشی‌ها و مجسمه‌های سنگی سالانه میزبان گردشگران بسیاری بود خسارت‌های قابل توجهی وارد شد.
نمونه‌هایی از تخریب میراث فرهنگی و بناهای تاریخی در ایران بر اثر حوادث طبیعی
خسارت‌های وارد شده بر بناهای تاریخی ایران از دامنه و وسعت زیادی برخوردار است. از یک طرف شمارگان وقوع سوانح طبیعی از جمله زلزله و سیل در ایران در دهه‌های اخیر از روندی افزایی برخوردار بوده است و از طرف دیگر، در حفاظت از بناهای تاریخی در برابر تأثیرات مخرب سوانح طبیعی، سهل‌انگاری‌های زیادی صورت گرفته است. در ادامه، تنها مروری کلی از شمار محدودی از بناهای تخریب شده تحت تأثیر وقوع سوانح طبیعی صورت گرفته است.
خسارت زلزله شهر تربت حیدریه به دو اثر تاریخی این شهرستان
زلزله رخ داده در فروردین‌ماه سال 1400، به دو اثر تاریخی شهرستان تربت حیدریه خسارات جزئی وارد کرد. بناهای آسیب دیده از زمین‌لرزه مزبور مجموعه تاریخی قطب‌الدین حیدر و خانه تاریخی امینی عنوان شدند. در شهرستان تربت حیدریه و زاوه بیش از ۴۵۰ اثر تاریخی، طبیعی، محوطه و تپه تاریخی شناسایی شده وجود دارد که تعداد ۷۰ اثر در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
خسارت زلزله سی‌سخت به پل تاریخی
پل پاتاوه یکی از پنج پل تاریخی احداث شده بر روی رودخانه خروشان بشار بوده که برخی مورخان قدمت آن را به دوره ساسانیان و حتی قسمتی از دوره صفویه ربط داده‌اند. مجموعه پل‌های تاریخی پاتاوه در سال ۵۲ به ثبت ملی رسیده و اواخر دهه ۷۰ کار مرمت و احیاء مجدد مجموعه پل‌ها شروع شد.
در پی وقوع زلزله سی‌سخت در بهمن‌ماه 99، دو دهنه از دهانه‌های پل تاریخی پاتاوه دچار آسیب شد. در ارزیابی‌های اولیه کارشناسان دو ترک عمیق و ریزترک روی این پل تاریخی مشاهده شده است. در دهانه‌هایی که اخیراً مرمت شده بودند تخریب اتفاق نیفتاده، اما دو دهانه دیگر به دلیل زلزله اخیر دچار تخریب شدند.
تخریب قلعه تاریخی فیروزآباد ابرکوه یزد بر اثر بارندگی و سیل
قلعه فیروز آباد در شمال غرب ابرکوه در استان یزد واقع شده که متعلق به اواخر قاجاریه و اوایل پهلوی است و در سال ۱۳۸۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. شهرستان ابرکوه بیش از ۵۰ قلعه دارد و این قلعه‌ها و آثار قدیمی با ارزش مربوط به دوران قاجاریه هستند که در حال حاضر در بعضی از قلعه‌ها زندگی همچنان جریان دارد. در اثر بارش و سیل آذر ماه سال 99 در این شهرستان ، آسیب‌های جدی و جبران‌ناپذیری به بناهای ارزشمند و با ارزش ملی این منطقه وارد شد. بر این اساس و در بررسی اولیه صورت گرفته، قلعه مسکونی فیروزآباد آسیب بالای ۷۰ درصدی داشته و همچنین در قلعه فیروزآباد کلیه ابنیه داخل قلعه از ۵۰ تا ۱۰۰ درصد تخریب شدند.
آسیب دیدن برج تاریخی قابوس بر اثر سیل
بارش شدید باران در فروردین‌ماه سال 98 در گنبد کاووس سبب رطوبت زیاد در بدنه برج تاریخی قابوس که در فهرست آثار جهانی یونسکو قرار دارد شد و بندکشی‌های آجرهای بنا نیز سست شد که این اتفاق میتواند در آینده خسارت‌هایی را به بنا وارد کند. همچنین بر اثر این حادثه، آب‌های زیر تپه تاریخی برج قابوس به حدود 80 تا 90 سانتی‌متر افزایش یافت و در قسمت‌هایی از تپه نیز رانش‌هایی رخ داد.
حال ناخوش مادر پل‌های تاریخی ایران و سایر آثار تاریخی لرستان بر اثر سیل
«پل کشکان» پلی است باستانی که تاریخ ساخت آن به دوره حکومت آل حسنویه در قرن چهارم هجری باز می‌گردد و هزار سال قدمت دارد. باستان شناسان به پل کشکان لقب «مادر پل‌های تاریخی ایران» را داده‌اند. این پل طولانی‌ترین و عظیم‌ترین پل در ایران محسوب می‌شود و طول آن ۳۲۵ متر و ارتفاع آن نیز ۱۵ متر بوده و از سنگ‌های بسیار حجیم و تراش‌خورده برای ساخت آن استفاده شده است.
بیشترین خسارت سیلاب متوجه بسترها، پایه‌ها و اتصال بستر و پایه‌ها در پل‌های تاریخی لرستان بود، به طوری که یکی از پایه‌های پل کشکان در آب غوطه‌ور شد و آب آن را با خود برد و به پل پایین دستی برخورد کرد و موجب خسارت به این پل هم شد.
پل کشکان در سیل سال 98 استان لرستان دچار آسیب جدی شد و یکی از پایه‌های آن کاملاً در حال تخریب است.
سایر آثار تاریخی و بناهای کهن لرستان نیز از گزند سیل مهیب ۹۸ در امان نماندند و خسارت‌های متعددی به بناهای تاریخی از پل‌های هزار ساله گرفته تا خانه‌های تاریخی وارد شد. بخشی از تپه محل قرارگیری قلعه فلک الافلاک در سیلاب دچار رانش شد و در شهرستان بروجرد هم حدود ۱۵ خانه تاریخی بر اثر بارش‌های سیل آسای فروردین ۹۸ آسیب بسیار جدی دیدند. در مجموع بیش از ۱۰۰ بنای تاریخی لرستان تحت تأثیر سیلاب قرار گرفتند و آسیب‌هایی به آنها وارد شد که نیازمند به مرمت و استحکام بخشی اساسی هستند.
آسیاب‌های آبی دزفول پس از سیل
آسیاب‌های آبی دزفول با قدمتی 1700 ساله از جمله قدیمی‌ترین سازه آبی جهان می‌باشند. این آسیاب‌ها تا اواخر قرن 19 میلادی همچنان مورد استفاده قرار می‌گرفت. نخستین آسیاب آبی دزفول همزمان با ساخت پل باستانی دزفول هزار و هفتصد سال پیش در دوران ساسانی و با توجه به نیاز مردم در بستر رودخانه دز ساخته شد. بسیاری از این آسیاب‌ها تا اوایل دوره پهلوی دوم فعال بود و نیاز مردم برای تأمین آرد را برطرف می‌کرد اما با ساخت کارخانه آرد این آسیاب‌ها جایگاه اولیه خود را از دست دادند.
آسیاب‌های آبی دزفول یکی از آثار ارزشمند تاریخی شهرستان دزفول به شمار می‌روند و در ردیف آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. تعداد آسیاب‌ها در دوره صفویه حدود ۵۰ تا ۶۰ عدد بود که بخشی از آنها در اثر سیلاب‌های فصلی تخریب شدند. آسیاب‌های آبی دزفول در بخش‌های مختلف رودخانه دز قرار دارند. بخشی از آنها به فاصله حدود ۸۰۰ متر از سد تنظیمی (دزفول) و در جنوب تفریحگاه ساحلی دز، بخشی در زیر پل جدید (دوم) دزفول و بخشی دیگر نیز در کنار پل قدیم این شهرستان ساخته شده‌اند. متأسفانه سیلاب‌های شدید فروردین سال 98 آسیب‌هایی به این اثر تاریخی وارد کردند.
خانه تاریخی تیمو قربانی بارش‌ها و سیل‌های اخیر کرمان
خانه قاجاری تیمو از جمله خانه‌های باقی مانده از دوران قاجار بوده و متعلق به یک یونانی‌‌الاصل و مالک و همچنین مدیر شرکت فرش کرمان در دوران پهلوی بوده که در محله زرتشتی‌های کرمان قرار گرفته است. خانه قاجاری تیمو از سال ها قبل نه تنها به حال خود رها شده، بلکه از این خانه سرقت‌‌های زیادی مربوط به صنعت فرش انجام شده است که تا کنون هیچ کس نسبت به آنها اعتراضی نکرده است. این خانه باغ منسوب به تیمو، دارای چند عمارت با تزئینات معماری بسیار شاخص از دوره قاجار بوده است. با وجود تلاش‌های بسیاری که فعالان میراث فرهنگی استان کرمان برای رسیدگی به این خانه داشته‌اند، اداره میراث فرهنگی کرمان این بنا را در لیست آثار ملی قرار نداده و سرانجام این بنای با هویت اصیل در کرمان بر اثر بارش‌ها و سیل فروردین سال 98 تخریب شد و آسیب شدیدی به آن وارد گردید. براساس گفته‌هایی که بین مردم قدیمی شهر و برخی از قدیمی‌های فرش در کرمان شنیده می‌شود، نقش‌های اصلی فرش کرمان نیز در این خانه بوده که بعد از رها شدن آن به حال خود، آنها نیز در سال‌های گذشته به سرقت رفته است.
زمین‌لرزه ازگله و آسیب به بناهای تاریخی
شامگاه یکشنبه 21 آبان سال 96 زمین‌لرزه‌ای به قدرت 7.3 ریشتر که مرکز آن در نزدیکی مرز ایران و عراق بود، موجب به لرزه درآمدن استان‌های غربی کشور شد و آسیب‌هایی نیز به بناهای تاریخی کشور وارد کرد. در جریان این زمین‌لرزه قدرتمند کاروانسرای شاه عباسی، عمارت خسرو و چهارقاپی در شهرستان قصرشیرین، قلعه یزدگرد در شهرستان دالاهو و زیج منیژه در سرپل ذهاب، جزو آثاری بودند که آسیب دیدند. کاروانسرای تاریخی شهرستان قصرشیرین از ناحیه دیوار شرقی به طول 2 متر و ارتفاع 8 متر و همچنین بخشی از بام این کاروانسرا بر اثر این زلزله تخریب شدند.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
حفاظت از میراث فرهنگی و طبیعی برای تعادل بخشیدن به حیات انسان‌ها و دست‌یابی به توسعه پایدار و سازمان‌یافته که روند تکامل تمدن بشری را در پی خواهد داشت از چنان اهمیتی برخوردار است که یک بسیج عمومی، جهانی، دولتی و مردمی را می‌طلبد. مردم باید محیط‌های طبیعی و فرهنگی را به عنوان نهاد همبستگی معنوی در اجتماعات محلی خود تلقی کنند و بپذیرند که همانگونه که با انهدام و تخریب محیط طبیعی زندگی بشر به خطر می‌افتد، ویرانی میراث فرهنگی و تاریخی نیز زندگی معنوی را به مخاطره می‌افکند. امروزه در تمامی کشورها اهمیت حفاظت از محیط زیستی که میراث طبیعی و فرهنگی در آن جای گرفته بر همگان روشن است.
بناهاي تاريخي كه در حال مرمت و نوسازي هستند فاقد مطالعات آسيب‌شناسي و طبعاً فاقد سيستم‌هاي مقاوم در برابر حوادث طبيعي و به خصوص زلزله هستند. معمولاً مرمت ساختمان‌هاي تاريخي در رنگ‌آميزي در و پنجره و آراسته‌سازي نما و كارهاي سطحي، خلاصه مي‌شود غافل از اينكه معمولاً ساختمان‌هاي قديمي و تاريخي به دلايل مختلف فاقد استحكام لازم و كافي به خصوص در مناطق زلزله‌خيز هستند. در بررسی‌های به عمل آمده مشخص شده است که سازه و ساختار بسیاری از بناهای تاریخی و با ارزش از نوع خشتی-گلی و آجری بوده و عموماً فاقد سیستم‌های مقاوم در برابر حوادث طبیعی از جمله زلزله و سیل هستند.
به همین دلیل صرف هرگونه هزينه، پيش از آسيب‌شناسي و شناسایي نقاط ضعف كالبدي آنها، هدر دادن زمان و هزينه است. لذا يكي از نكات بسيار مهم در ساختمان‌هاي تاريخي، بررسي وضعيت كالبدي بناهاست.
اصولاً به منظور حفاظت از ابنيه تاريخي روش‌ها و شيوه‌هاي مختلفي وجود دارد. يكي از راه‌هاي مقاوم نمودن اين آثار با ارزش، استفاده از روش مرمت استحكامي است. در اين روش ابتدا بايد آسيب‌هاي وارده را مورد شناسایي، تجزيه و تحليل قرار داده و پس از شناخت كامل آنها به يافتن علل و منشأ ايجاد آسيب پرداخت و پس از آن اقدامات مرمتي در ابعاد سازه‌اي و كالبدي بنا را در نظر گرفت.
در زیر تعدادی از مهم‌ترین راهکارهای مؤثر در راستای حفاظت از آثار و ابنیه تاریخی ارائه شده اند:
انجام مطالعات آسيب‌شناسي به منظور مقاوم‌سازی و استحکام‌بخشی ابنيه تاريخي در برابر سوانح طبیعی از جمله زلزله و سیل
انجام مرمت استحكامي پیش از مرمت استحفاظي
انجام مرمت معماري بعد از مرمت استحكامي
اولويت‌بندي بناهاي غيرمقاوم (با توجه به تعدد آثار تاريخي در ايران و وقوع حوادث طبيعي از جمله زلزله)
سرعت بخشیدن در مرمت ابنيه شاخص و منحصر به فرد و مقاوم‌سازي آنها
در نظر گرفتن اعتبارات ويژه براي بناهاي خاص
ایجاد سامانه پایش میراث فرهنگی و ابنیه تاریخی
انجام اقدامات ترویجی و ارتباط با مخاطبان عام و متخصصان میراث فرهنگی
توسعه مشارکت اجتماعی و استفاده از ظرفیت‌های مردمی برای حفاظت و مرمت بناها و بافت‌های تاریخی- فرهنگی.
فهرست مراجع
وبسایت سازمان میراث جهانی یونسکو (whc.unesco.org)
خبرگزاری میراث آریا
علی مختاریان، بلاياي طبيعي و بناهاي تاريخي، سومین همایش زمین‌شناسی کاربردی و محیط زیست
زینب مقدسی جهرمی، اهمیت و چگونگی حفاظت و نگهداری از آثار باستانی و ابنیه تاریخی، کنفرانس پژوهش‌های معماری و شهرسازی اسلامی و تاریخی ایران، 1396
وبگاه اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کهگیلویه و بویر احمد
وبگاه اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان گلستان
انتهای پیام
