در ضرورت فهم نواندیشی دینی

ابوالفضل نجیب، روزنامه‌نگار در یادداشتی با عنوان «در ضرورت فهم نواندیشی دینی» که در اختیار انصاف نیوز قرار داده است درباره‌ی کتاب «کتاب شریعتی پدر و پسر» نوشت:

مهم‌ترین بخش خوانش‌های تاریخی خوانش تولیدات فکری و نظریه‌پردازی به‌خصوص در حوزه‌ی دین است. این مهم در ایران معاصر و به‌خصوص بعد از تحولات سال 57 در غبار ناشی از رمانتیسم انقلابی و سیطره و تسلط این گفتمان تا سال‌ها اما توفیق و نتیجه‌ی قابل تاملی به جا نگذاشت.

آنچه از این رهگذر حاصل می‌شد، هم جنبه‌ی احساسی و مهم‌تر متاثر از همسویی با گفتمان غالب داشت. با گذشت زمان و فرو نشستن غبار حاصل از انقلاب، رویکرد احساسی به‌تدریج جای خود را به تأمل‌گرایی و وسواس و در نهایت نقد علمی به دستاوردهای فکری داد.

این رویکرد که ابتدا با تامل در بازخوانی تاریخچه سازمان‌های سیاسی شروع گردید، در ادامه به نقد روشنفکران و نواندیشان ورود کرد. محسن زال با چنین رویکردی و پس از انتشار کتاب «چریک مجاهد» از زاویه‌ی انسان‌شناختی، در ادامه با همین زاویه نگر‌‌ش به نقد و بررسی اندیشه‌های محمدتقی شریعتی و علی شریعتی اهتمام ورزیده است.

سه چهار دهه اخیر درباره‌ی دکتر شریعتی و تاثیر و نسبت او با شرایط کنونی و شکل‌گیری موجودیت جمهوری اسلامی بسیار گفته و نوشته شده، آنچه درباره‌ی او مطرح شده بیشتر بر پایه‌ی برساخت های شتابزده بوده. با انگیزه هایی از سر تعلق خاطر، یا تفاخر و البته حب و بغض‌های سیاسی و ایدئولوژیکی.

آنچه مغفول مانده تلاش برای تبیین و ترسیم سیمای درونی و بیرونی مبتنی بر حقیقت وجودی و به تعبیر امروزی ساحت مبتنی بر انسان‌شناسی است. مراد از انسان‌شناختی درک تناقض‌های پیدا و ناپیدا و به بیان دیگر شکاف‌های حاصل از نمود اجتماعی و ماهیت فردی است.

فهم تناقض میان کلام و منش و سرشت شخصی، میان آرمان‌های برساخت و متظاهرانه و تحت تاثیر شرایط تاریخی و به تعبیری گفتمان غالب جهانی، که اغلب در تضاد با نوعیت تنظیم رابطه‌ی فردی با نظام غالب و همان نسبت نظام‌مندی ناگزیر یا همان واقعیت ساده‌ی زندگی، میان آرمان‌های انسانی و آمال‌های شخصی، میان گذشتن تمام قد از فردیت و وادادگی تمام عیار به دلبستگی‌های زمینی و از جمله نیاز به دوست داشتن و دوست داشته شدن، رنگ می‌بازند.

بخشی از کتاب تلاش دارد شریعتی را از این منظر پیچیده واکاوی کند. این نگرش همزمان به راستی آزمایی نسبت شریعتی با مفاهیمی چون نواندیشی دینی، روشنفکری نه به مفهومی که مورد نظر شریعتی است، که نسبت آن را با روشنفکری به مثابه فهم از گذشته و حال و خاستگاه‌های مبتنی بر رهایی نوعیت انسانی از جهل و ستم و نابرابری فارغ از هر قید و بند و اسارت ایدئولوژیک بازخوانی و نقد می‌کند.

بر خلاف آنچه تا کنون بر فهم و القای آن اصرار و بعضن تلاش شده اندیشه‌ی شریعتی و خاستگاه‌های او را به سویه‌گیری‌های پست‌مدرنیست تعبیر و تأویل نمایند، نویسنده به استناد آنچه از شریعتی و دربازه‌های مختلف زمانی برجا مانده بر این برساخت‌ها خط بطلان می‌کشد.

هر چند این سویه‌گیری در نهایت به نقد جدی و تئوریک مبانی اسلام سیاسی منتهی می‌شود، اما از آنجا که خوانش شریعتی به هر روی منفک از تحولات و اتفاقات رخ داده غیر ممکن می‌نماید، نتایج برآمده به نوعی بر رابطه و پیوند علت و معلولی پدیده‌ی شریعتی و جمهوری اسلامی تاکید دارد.

پیروان شریعتی بر این باور هستند که محمدتقی شریعتی و علی شریعتی همواره و به جان، در سازگاری بین ارزش‌های انسانی و سامانه تجدد کوشیده‌اند، و تلاش‌شان برای ساختن جهانی بوده که در آن ارزش‌هایی انسانی و ستوده، چون برابری و آزادی، با چهره‌ای مدرن جاری و ساری است.

این دفتر با پیش کشیدن این پرسش که این پدر و پسر «اسلام‌گرایانی» هستند در تکاپوی بازگشت به دورانی سپری شده، یا کنشگران در آرزوی مدرنیته و ارزش‌های انسانی، در زندگی و تاریخ و آثار آنها به کنکا‌‌ش دست باز کرده است. دستاورد این پژوهش به ناگزیر  «انگاره»هایی را که از این پدر و پسر توسط پیروان آنها ساخته شده است، فرو می ریزد.

آنچه از انگیزه‌ی نویسنده کتاب باید بر آن تاکید ورزید، به تعبیری آشنایی‌زدایی از ذهنیت تاریخی جامعه برای ساختن فردایی بهتر است.

«برای ساختن فردایی بهتر، گریزی از مواجهه با دیروز و امروز نیست. از این رو بایست در برابر فراموشی و کژنمایی و دستکاری تاریخ ایستادگی کرد و گذشته هر چند تلخ را نوشید و از آن آموخت … این دفتر نگاهی است به  «پدر و پسری» که در ساختن امروز ما نقش داشته‌اند. نقشی که برای دانستن چرایی و چگونگی بهره‌ای از رخدادهای پسین و امروزین بایست بدان بازگشت»

کتاب شریعتی پدر و پسر (نگاهی انسان شناختی به محمدتقی شریعتی و علی شریعتی) سومین اثر پژوهشی محسن زال بعد از کتاب سازمان مسعود و چریک مجاهد است. این کتاب در بهار 1402 در 832 صفحه با قطع رقعی و جلد گالینگور و به قیمت 330 هزار تومان توسط انتشارات ماهریس روانه بازار کتاب گردید.

انتهای پیام