حفظ دارایی، یک رفتار عقلانی
حبیب رضازاده، دکتری علوم سیاسی (مسائل ایران) در یادداشتی که در اختیار انصاف نیوز قرار داده است، نوشت:
تلاش برخی از ایرانیان برای تهیه ارز، طلا، ملک، خودرو و…، در شرایطی که ارزش این کالاها هر روز بیشتر از ارزش پول ملی می‌شود و به بیان عامیانه گران‌تر می‌شوند، شاید برخی را به‌سوی تحلیل‌هایی چون نداشتن عرق ملی، عدم وجود منطق اقتصادی و … رهنمون سازد تا جایی‌که برخی پیشتر حتی به مقایسه‌هایی مع‌الفارق بین رفتار ایرانیان در چنین شرایطی با رفتار مردمان آلمان، ژاپن و حتی این اواخر مردم ترکیه مبادرت ورزیده بودند. [1] می‌گویم مع الفارق، چون انسان هوشمند و دارای سلامت عقل در شرایط متفاوت، رفتار متفاوتی نیز از خود بروز خواهد داد؛ بدین معنی‌که: یک بازیکن منطقی و عاقل در اتخاذ راهبردهای خود، به شرایط بازی نیز توجه دارد.
اما چرا بیشتر مردمِ امروزِ ایران در مواجهه با چنین وضعیتی، با اشتیاق در تهیه برخی کالاها چون ارز، طلا، خودرو، زمین و ملک، خود نیز تا حدی (البته کم) به افزایش قیمت آنها یاری می‌رسانند؟
پاسخ این سؤال را به‌زبانی ساده وزیر صمت در واکاوی افزایش قیمت خودرو اعلام می‌دارند: امروز … خودرو به نادرستی تبدیل به یک کالای سرمایه‌ای شده و افرادی که می‌خواهند ارزش پول خود را حفظ کنند به‌سراغ خرید خودرو می‌روند [2].
اما این پاسخ، خود موجب سؤال دیگری می‌شود و آن این است که چرا افراد با تبدیل ریال به کالاهای دیگر سعی در حفظ ارزش دارایی خود دارند؟ این سؤال را می‌توان با بهره بردن از نظریات زیادی چون فرهنگ سیاسی، رفتار اقتصادی، روانشناسی اجتماعی و … تحلیل کرد، اما یکی از نظریه‌هایی که قدرت تحلیل چرایی رفتار بسیاری از ایرانیان را در چنین شرایطی دارد، نظریه بازی‌ها می‌باشد؛ که اتفاقاً برآمده از علم ریاضی است که به علوم اقتصاد، سیاست و … رسوخ کرده است.
اما پیش از توضیح مختصر نظریه بازی‌ها، لازم است اندکی دورتر رفته و به یکی از نظریات مشهور در خصوص نوع انسان اشاره شود. «توماس هابز» مشهورترین نظریه‌پرداز «اصحاب قرارداد»، انسان را موجودی فردگرا، خودخواه و بداندیش و از لحاظ مبارزه‌جویی، برتری‌طلب می‌داند؛ که اگر آزاد بود به‌طور کامل از طبیعت خود پیروی کند، ناگزیر در چنان جنگی که «جنگ همه با همه» است درگیر می‌شد و زندگی در چنین وضعی قابل تحمل نیست.
اما از نظر هابز، انسان در عین خودخواهی و برتری‌جویی، موجودی عقلانی و منطقی نیز است و از آنجا که هدف اصلی این موجود حفظ حیات و داریی خود است، می‌فهمد تا زمانی‌که انتظام و انضباط نباشد، اموال و زندگی آنها ممکن است تلف شود. از همین‌رو انسانِ آزاد، در پی قراری که با انسان‌های دیگر می‌گذارد، پایه‌گذار دولتی می‌شود که وظیفه اصلی‌اش ایجاد صلح و امنیت برای حفظ زندگی و دارایی‌های انسان‌هاست.
نکته بسیار مهمی که هابز بدان باور دارد، حق دفاع از خود و دارایی در برابر حتی دولت است؛ چرا که هدف از تأسیس دولت همانا حفظ این دو است. لذا از نظر هابز محرک‌های بنیادی طبع انسان عبارت‌اند از: 1- کوشش در راستای آنچه مطلوب است؛ 2- اجتناب از آنچه نامطلوب است. از همین‌رو انسان می‌خواهد از زندگی و دارائی خود مطمئن باشد. در همین رابطه جان لاک یکی دیگر از اندیشمندان اصحاب قرارداد باور دارد که: حقوق طبیعی انسان‌ها «جان، مال و آزادی» است که همه آنها را مالکیت می‌نامد و تشکیل دولت برای حفظ و حمایت از مالکیت انسان‌ها است. [3]
با توجه به اینکه انسان موجودی عقلانی و منطقی است که در عین خودخواهی و فردگرایی برای حفظ جان و مال خود حاضر به ایجاد محدودیت‌هایی بر آزادی خود با هدف ایجاد دولت می‌شود، بدیهی‌ترین خواست چنین انسانی از دولت، حفظ جان، مال و آزادی است و از همین‌رو حق دارد در شرایطی که دولت نتواند به وظایفش به‌خوبی عمل کند، خود وارد عمل شود؛ حتی اگر خود دولت با سیاست‌ها و قوانین غیر عقلانی و اخلاقی معترض جان، مال و آزادی وی شود. لذا رفتار بسیاری از ایرانیان را در این اوضاع اقتصادی را می‌توان با نظریه بازی‌ها که بر اصولی چون انسان منطقی و عقلانی استوار است، تحلیل کرد.
نظریه بازی‌ها حوزه‌ای از ریاضیات کاربردی است که در بستر علم اقتصاد توسعه یافته و به مطالعه رفتار راهبردی بین عوامل عقلانی می‌پردازد و پیشتر اعلام کردیم که انسان موجودی عقلانی و منطقی است. رفتار راهبردی، زمانی بروز می‌کند که مطلوبیت هر عامل، نه فقط به راهبرد انتخاب شده توسط یک فرد انسانی، بلکه به راهبرد انتخاب شده توسط بازیگران دیگر هم بستگی داشته باشد؛ لذا در شرایط اقتصادی امروز کشور که حفظ دارایی افراد نه‌تنها به راهبرد اتخاذی آنها، که هم‌زمان به راهبردهای دولت و دیگر افراد انسانی بستگی دارد، منطقی و عقلانی‌ترین راهبرد همانا حفظ ارزش دارایی خود با خرید ارز و طلا و …. هر آنچه که در مواجهه با ابهام در شرایط اقتصادی می‌باشد، است.
چرا که اقتصاد حتی در دولتی‌ترین اقتصادها هم قوانین خاص خود را دارد و امنیت و تضمین حفظ دارایی و ارزش آن از جمله ملزومات یک اقتصاد مطلوب است. لذا در شرایطی که دولت نتواند و یا نخواهد تضمینی برای این دو دهد، کنش‌های فردی انسان‌ها حتی اگر به ضرر دیگر بازیکنان تمام شود، هم‌چنان منطقی و عقلانی است.
اما برای اینکه بدانیم انسان ایرانی در چه شرایطی زیست و اقدام به تبدیل ریال خود به یک کالای دیگر برای حفظ ارزش دارایی‌های خود می‌کند؛ نگاهی گذرا به قیمت برخی از کالاها خواهیم داشت؛ تا در پرتو آن دریابیم انسان ایرانی در چه شرایطی دست به‌عمل می‌زند.
طی چند ماه اخیر که البته تداوم روند سال‌های اخیر اما با شیب کمی تندتر است؛ خانه، خودرو، ارز و طلا را با پرداخت ریال بیشتری باید خرید و مالک شد؛ به‌حدی که هر یک دلار آمریکا بالاتر از 400.000 ریال برابری [4] و یا یک سکه طلا بالاتر از قله 200.000.000 ریال ایستاده [5] و یا همین پرایدی که روزگاری هر ایرانی تصور سهل الوصول بودنش را داشت به بیش از 2.000.000.000 ریال و میانگین هر متر مربع خانه در تهران به 467.000.000 ریال رسیده. [6] اما هیچ‌کدام از این قیمت‌ها موجب کاهش تمایل به خرید و مالکیت آنها از سوی مردم نشده که حتی اشتیاق آنان نیز بیشتر شده؛ البته اگر امکان خرید را داشته باشند.
یکی از کارشناسان اقتصادی نیز در خصوص شرایط امروز اقتصادی معتقد است: چنین سطحی از آشفتگی در بازار ارز و نوسانات غیرعادی آن کمتر در تاریخ اقتصاد معاصر ایران سابقه دارد. این قبیل حوادث آسیب جدی به دیدگاه‌های مردم وارد کرده و می‌کند و به‌تدریج ریال نقش خود را به‌عنوان ذخیره ارزش از دست می‌دهد و هجوم مردم برای تبدیل دارایی‌های ریالی خود به ارز با هدف کسب سود و بازده اقتصادی به این آشفتگی‌ها دامن می‌زند و هر روز افراد بیشتری از آحاد مردم رو به این آشفته‌بازار می‌آورند تا کسب درآمد کنند که در نهایت فشار تقاضای ارز تشدید می‌شود. [7] البته که شاید عده‌ای هم در صدد کسب سود و سوداگری به خرید ارز، طلا و … مبادرت ورزند، اما خیل عظیم مردم نه به‌واسطه کسب سود، که از ترس تحلیل رفتن ارزش ریال، درصدد تبدیل آن به دارایی‌های دیگری چون آر و طلا هستند.
با وجود تحلیل‌های متفاوتی که در مورد بازار ارز، طلا، خودرو، ملک و … مطرح است و از سویی دیگر اعلام‌نظرها و وعده‌هایی که از سوی مسئولان دولتی و بانکی در رابطه با کنترل بازار و تعدیل قیمت‌ها وجود دارد، در حال حاضر بازار به‌سمتی می‌رود که آینده مشخص و با ثباتی از سوی کارشناسان برای آن قابل تصور نیست. لذا شرایط اقتصادی امروز واجد ویژگی‌های هرج و مرج‌گونه است؛ به‌نوعی که بسیاری از کارشناسان آن‌را فاقد متولی می‌دانند. ویژگی هرج و مرج‌گونه نظام اقتصادی، این وضعیت را واجد خصیصه اساسی یک بازی چند نفره با حاصل جمع غیر صفر، یعنی فقدان یک مرجع مرکزی که قادر به تعریف اهداف مشترک و تنظیم انتخاب‌های بازیکنان باشد نموده است. هر بازیکن برای خویشتنِ خود لوازم بقا، منافع حیاتی شخصی و سیاست‌هایی را که موجب تقویت رفاه خود آن فرد می‌شود تعیین می‌کند.
باید توجه داشت که نظریه بازی‌ها بر نوعی استدلال انتزاعی حاصل تلفیق ریاضیات و منطق استوار است. تقریباً تمامی نظریه‌پردازان بازی‌ها بر این عقیده‌اند که نظریه مورد استفاده آنها متوجه شیوه رفتار بالفعل افراد در وضعیت‌های منازعاتی نیست؛ بلکه بر رفتار موسوم به رفتار «صحیح عقلایی» در وضعیت‌های منازعه‌آمیزی ناظر است که طی آنها شرکت کنندگان در منازعه سعی در «بردن» دارند. البته افراد می‌توانند در موقعیت‌های منازعاتی، به‌نحو غیر عقلایی و هیجانی عمل کنند. ولی نظریه‌پردازان بازی‌ها معتقدند که افرادی که در بازی شرکت می‌کنند با محاسبه‌گرایی عقلانی و با حدس زدن اقدامات طرف مقابل خود عمل کرده و سعی می‌کنند که از طرف مقابل امتیاز کسب کنند.
در شرایطی که دولت/ دیگران با اتخاذ تصمیم‌ها و اجرای سیاست‌ها موجب کاهش ارزش ریال و باخت بازیگرانی که در این بازی وارد نشده‌اند را فراهم می‌آورد، ورود افراد دیگر به این بازی و اتخاذ راهبردهایی برای حفظ دارایی خود نه غیر منطقی و نه غیر عقلانی است.
لذا ما باور داریم افرادی که در شرایط امروز اقتصادی مبادرت به خرید ارز، طلا و یا هر آنچه که موجب حفظ ارزش دارایی آنان شود، می‌کنند به‌عنوان افرادی عاقل و منطقی وارد این بازی شده‌اند، بازی که در شرایط هرج و مرج‌گونه و بدون هیچ‌گونه اقتدار فائقه‌ای که بتواند قواعد مورد پذیرش برای تمام بازیکنان تعریف نماید، جریان دارد و بسیار به شرایط طبیعی «اصحاب قرارداد» می‌ماند؛ که فرد انسان باید خود راسا اقدام به حفظ دارایی خود نماید. در این شرایط افراد انسانی، از دولتی که بتواند از دارایی آنها مراقبت کند نشانی نمی‌بینند و لذا خود مبادرت به ورود در چنین بازی می‌کنند، حتی اگر این بازی به ضرر تمام بازیکنان دیگر تمام شود، چرا که همانگونه که بیان شد:
از جمله حقوق زایل نشدنی انسان‌ها حتی در مقابل دولتِ خود ساخته، همانا حق دفاع از جان، مال و آزادی است، چرا که هدف از تأسیس دولت همانا حفظ اینها است. از همین‌رو انسان ایرانی امروز می‌خواهد از زندگی و دارائی خود مطمئن باشد. در پرتو نظریه بازی‌ها و با توجه به محرک‌های بنیادی طبع انسان و شرایط هرج و مرج‌گونه اقتصادی، رفتار انسان ایرانی که مبادرت به حفظ دارایی خود می‌کند، رفتاری منطقی و عقلانی است.
منابع:
[1] – الف (25/05/1397)، واکنش متفاوت به دو اتفاق مشابه در ترکیه و ایران، قابل دسترسی در: https://www.alef.ir/news/3970525050.html
[2] – همشهری آنلاین (3/10/1401)، وزیر صمت مقصر گرانی خودرو را معرفی کرد، قابل دسترسی در: https://www.hamshahrionline.ir/news/730161/
[3] – عالم، عبدالرحمن (1385)، تاریخ فلسفه سیاسی غرب، عصر جدید و سده نوزدهم، صص 237- 285
[4] – دنیای اقتصاد (9/10/1401)
[5] – دنیای اقتصاد (4/10/1401)، قابل دسترسی در: https://www.eghtesadnews.com/markets/coin
[6] – ایسنا (13/09/1401)، قیمت هر متر خانه در تهران ۴۶ میلیون و ۷۰۰ هزار تومان شد، قابل دسترسی در: https://www.isna.ir/news/1401091308048/
[7] – دنیای اقتصاد (26/1/1397)، سیداحمد میرمطهری «حفظ ارزش پول ملی متولی می‌خواهد»، قابل دسترسی در: https://donya-e-eqtesad.com/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%A8%D8%A7%D9%86%DA%A9-%D8%A8%DB%8C%D9%85%D9%87-16/3376123-%D8%AD%D9%81%D8%B8-%D8%A7%D8%B1%D8%B2%D8%B4-%D9%BE%D9%88%D9%84-%D9%85%D9%84%DB%8C-%D9%85%D8%AA%D9%88%D9%84%DB%8C-%D9%85%DB%8C-%D8%AE%D9%88%D8%A7%D9%87%D8%AF
انتهای پیام
