«جشن چهارشنبه‌سوری جشن اتحاد، همبستگی و پاک‌سازی محیط‌زیست است»
ستاره صبح، فائزه صدر: آئین چهارشنبه‌سوری به‌عنوان یک آئین ایرانی، مجموعه‌ای از مناسک و آداب‌ورسوم است که در شهرها و روستاها به صورت‌های مختلفی در شب چهارشنبه پایانی هر سال برگزار می‌شود. متأسفانه این سنت دیرین در سال‌های اخیر رنگ دیگری به خود گرفته و تبدیل به بازی‌های خطرناک با مواد منفجره و محترقه شده است که بعضاً جان افراد را هم گرفته است. برای نسل جدید چهارشنبه‌سوری یعنی صدای پی‌درپی انفجار ترقه، بوی مواد آتش زنه در شهر، کوچه و خیابان‌های پرازدحام و شبی ناامن که بهتر است برای در امان ماندن از خطراتش در خانه بمانیم؛ اما پرسش این است که ذات آیین باستانی چهارشنبه‌سوری چیست؟ ستاره صبح در گفت‌وگو با جواد انصافی، هنرمند پیشکسوت به جست‌وجوی رسوم فراموش شده آیین چهارشنبه‌سوری پرداخته که در ادامه می‌خوانید:
مبنای جشن چهارشنبه‌سوری چیست و این آیین باستانی را چگونه باید به جامعه معرفی کرد؟
آتش در ایران باستان مقدس و تطهیر کننده است. به دلیل ویژگی تطهیر کنندگی آتش است که هیچ‌کسی اجازه ندارد به این عنصر طبیعت توهین کند. از این منظر چهارشنبه‌سوری رسم و رسومی بسیار فرهیخته و مهم است. تمام حرکت‌هایی که در چهارشنبه‌سوری انجام می‌شود پشتوانه فکری و علمی دارد.
جشن چهارشنبه‌سوری جشن اتحاد و همبستگی و همچنین جشن پاک‌سازی محیط‌زیست است. در گذشته شهرداری وجود نداشت، ولی در این ایام همه در نقش پاکبانان شهرداری امروزی ظاهر می‌شوند. رسم این بود که از 20 روز مانده به عید همه باید نظافت کوچه، خیابان و جوی‌ها را بر عهده بگیرند.
ازجمله آموزه‌های اخلاقی این آیین «منت نگذاشتن» بود. هر کسی باید هر کاری که بلد بود را انجام می‌داد. مثلاً لایروبی قنات‌ها ازجمله برنامه‌های این ایام بود، ولی کار هر کسی نبود. همه نقاط شهر و روستا پاک‌سازی می‌شد. در این راستا نه‌تنها منت گذاشته نمی‌شد، بلکه منت می‌کشیدند. جوان‌ها ته‌مانده زمین‌های کشاورزی را پاک‌سازی می‌کردند وجین زمین را آماده باروری می‌کرد، ولی منت می‌کشیدند و این کار را انجام می‌دادند چون آنچه از زمین جمع می‌کردند سوخت آیین چهارشنبه‌سوری بود.
زباله‌ها در آن زمان قابلیت سوزاندن داشتند. آنچه از خانه‌ها و از زندگی‌ها و از محله‌ها جمع‌آوری شده بود در میادین جمع می‌شد تا آماده سوزانده شدن در جشن چهارشنبه‌سوری شود. در حقیقت جشن چهارشنبه‌سوری، آیینی برای پاک‌سازی محیط‌زیست بود؛ یعنی از بین بردن زباله‌ها با آتش که این آتش مطهر بود.
چه تفکری پشت آیین چهارشنبه‌سوری و رسوم متعددش وجود داشت؟
برنامه‌های آیین چهارشنبه‌سوری مبنای روان‌شناختی و جامعه‌شناختی دارد. عدد هفت در ایران باستان مقدس است و در این راستا در چهارشنبه‌سوری هفت آتش برافروخته می‌شد. ازجمله رسم پریدن از آتش که طبق آیین‌های باستانی ابتدا بزرگ‌ترها باید از آتش می‌پریدند. پیرمردها و پیرزن‌ها به حرمت بزرگسال بودن ابتدا باید از آتش می‌پریدند؛ زیرا در ابتدای افروختن آتش هنوز شعله‌ها آن‌قدر زبانه نکشیده است و کهنسالان به راحتی از هفت آتش می‌پریدند. وقتی برمی‌گردند شعله‌ها بالا رفته و جوانان از آتش می‌پرند. کهنسالان باور می‌کنند که از آن آتش‌ها پریده‌اند. این مسئله به‌خودی‌خود احساس میانسالی را در دل این افراد می‌کشت. کهنسالان زردی، سستی و رخوت داشتند و آن‌ها را به آتش می‌سپردند و به جایش گلگون بودن، حرارت و طراوت را از آتش می‌خواستند. در چهارشنبه‌سوری هفت‌خوان وجود دارد و ما این هفت خوان را طی می‌کنیم تا به درجه پاکی سیاوش برسیم و بتوانیم از روی آتش گذر کنیم. پریدن ما از روی آتش تمرینی برای رسیدن به مرام سیاوش یعنی چشم‌پاکی و صداقت است. تمامی رسم‌های بعدی چهارشنبه‌سوری اعم از کوزه شکنی، قاشق زنی و… همه با پشتوانه فکری و نگاه جامعه‌شناسانه عمیقی برنامه‌ریزی شده است.
کدام‌یک از رسوم چهارشنبه‌سوری در جریان تاریخ کم‌رنگ شده و چه رسومی همچنان باقی است؟
برخی از رسومی که در گذشته در چهارشنبه‌سوری اجرا می‌شد، اکنون به روز شده و یا برخی از رسوم به دلایلی از این آیین حذف شده است. مثلاً مراسم کوزه شکنی از آیین چهارشنبه‌سوری حذف شده است، زیرا امروز یخچال‌ها جای کوزه‌ها را گرفته‌اند. کوزه‌ها یک سال بیشتر کار نمی‌کردند و بعد خلل و فرجش گرفته می‌شد و میکروب جذب می‌کرد به همین دلیل به نسبت وسعشان هر آدمی سکه‌هایی در کوزه می‌انداخت و کوزه‌ها را به کوچه می‌انداختند و می‌شکستند.
ممکن بود در هر محله‌ای عده‌ای وسع مالی نداشته باشند و برای آنکه آن‌ها هم در نوروز پولی داشته باشند این رسم در هر چهارشنبه‌سوری اجرا می‌شد.
قاشق زنی هم ازجمله رسوم فاخر چهارشنبه‌سوری است. در این رسم همه سرها پوشیده‌اند و هیچ‌کسی نمی‌داند چه کسی زیر چادر از این پول‌ها برداشته است؟ در حقیقت کمک شونده و کمک گیرنده هر دو زیر پوشش هستند و کسی دیگری را نمی‌شناسد.
در تهران رسم بود که هر کسی حتماً یک بار به قاشق زنی برود. چون شخص مجبور می‌شود حداقل یک بار هم که شده دستش را دراز کند تا سختی این کار و سختی کمک مالی گرفتن درک شود. با اینکه در قاشق زنی تمام سر پوشیده است، ولی شخص می‌تواند درک کند که از نظر روانی حالت کسی که کمک می‌خواهد و دست نیاز دراز می‌کند چگونه است؟ ازجمله رسم‌های متداول چهارشنبه‌سوری آجیل این شب بود که کاسه کوچکی از آن را به قاشق زن‌ها می‌دادند. آجیل در فرهنگ ایران‌زمین متنوع و ماده‌ای مقوی و مغذی است. آجیل در شب‌ها سیرکننده است و خواب را تنظیم می‌کند.
کشمشش بابا قوت مغزه
پسته خون سازو نیروی قلبه
نخودچی شو نگو دوای کلیه
خرما خرکه دوای معده
آجیل مشکل‌گشا مشکل گشایه
انجیر کند کبد را فعال
برگه‌ها دهد به روده‌ها حال
فندق بکند عروق را باز
عناب و سنجد استخوان‌ساز
خوشبختانه رسم آجیل چهارشنبه‌سوری همچنان متداول است.
امروزه چهارشنبه‌سوری با صدای ناهنجار انفجار ترقه‌ها همراه است. نسبت انفجار و ترقه با چهارشنبه‌سوری باستانی ایرانیان چیست؟
ما در آیین زرتشت مرامی داریم و از دیرباز گفته شده که هیچ‌کسی اجازه ندارد در آتش چیزی بیندازد که تولید صدا کند. ترقه‌بازی‌ها و این ماجراهای جدیدی که بعدها به چهارشنبه‌سوری اضافه شده است وصله‌های ناجوری بر این رسم فاخر و این آیین باشکوه باستانی است.
برخی از این وصله‌های ناجور از زمان قاجار و توسط فرانسوی‌ها و انگلیسی‌ها به چهارشنبه‌سوری اضافه شده است و به نظر من حرمت‌های چهارشنبه‌سوری اصیل ایرانی را از بین می‌برد.
انتهای پیام
